Alle kleine herdenkingen werden zo één grote

Vandaag met Allerzielen staan veel nabestaanden stil bij het verlies van hun geliefde. Alleen zijn alle geplande herdenkingsbijeenkomsten opnieuw afgezegd. Groots afscheid blijft onmogelijk. Toch hebben die verstilde, intieme uitvaarten ook mooie kanten. Rouwen gaat weer over in verbinding zijn met elkaar.

In de fotolijst: Hiekelien Tess van den Herik. Beeld Ilse van Kraaij

In potlood staat het nog in hun agenda: ‘Herdenking Hiekelien Tess’. Op 18 november, haar geboortedag. De dag dat ze 38 jaar zou zijn geworden. De Utrechtse Hiekelien Tess van den Herik overleed op 26 maart aan de gevolgen van borstkanker. Ze wist dat ze zou sterven en maakte een zorgvuldig draaiboek voor haar uitvaart. Omdat het land net in intelligente lockdown zat, kon haar familie die wensen niet vervullen. Alle regels waren nog vers en vooral streng. De ruimte die ze in gedachte had voor het afscheid bleek niet toereikend voor alle genodigden, waarop werd besloten dat het afscheid thuis in heel kleine kring van haar familie en vrienden plaats zou vinden.
Een livestream paste niet erg bij Hiekelien, die een bijzondere en bewuste kijk op het leven had. Ze schreef theaterstukken en gedichten, werkte voor Greenpeace, was lid van een schrijfclubje en zong graag. Om haar heen had ze een kring van hechte vrienden verzameld. Haar ouders, Dullyna van der Weit (67) en Leen van den Herik (68) vonden het afscheid passend. “Klein, verstild en CO2-neutraal, zoals Hiekelien wenste. Voor ons waren de dagen rond haar sterven zeer intiem en warm. Daar zijn we heel dankbaar voor. Het leverde bijzondere gesprekken op met haar vrienden en collega’s. We hoorden verhalen die we nog niet kenden. Daar teren we nog steeds op”, vertelt haar moeder aan de keukentafel in Gorinchem.

Beeld Ilse van Kraaij

Toch blijft hun verlangen naar een herdenking in iets grotere kring sluimeren. “Om met iedereen stil te staan bij haar leven, om haar nog eens te laten verschijnen in alle verhalen.” Vader Leen: “Iedere keer maken we een plannetje in ons hoofd, maar dan komen er weer nieuwe maatregelen. Het is één groot proces van aanpassen.” Ondanks dat ervaren ze deze periode ook als een warme deken. “Doordat de hele wereld een beetje stilstond en niet meteen doordenderde, was er alle ruimte en tijd om ons aandacht te geven. Misschien hadden we dat niet zoveel gekregen zonder corona.” Dullyna knikt: “Mensen sturen zulke prachtige, persoonlijke brieven. En op gepaste afstand hebben we veel bezoek ontvangen. Wat dat betreft is corona ook een beetje een ‘cadeautje’: we ervaren veel ruimte om in alle rust verdrietig te zijn.”

Geen nazit met bier en bitterballen

Die ervaring hebben ook de nabestaanden van Pim Thielemans uit Veghel. Zijn vrouw Annelies Thielemans (74) ontvangt nog wekelijks bezoek, kaartjes of bloemen. Van de week kreeg ze nog brownies met de post. “Het lijkt wel”, zegt dochter Thiery (47), “alsof mensen langer met ons verlies bezig zijn, omdat ze zelf niet echt afscheid van papa hebben kunnen nemen. Zij zagen geen kist, zij waren niet bij het afscheid, dit is hun manier van verwerken denk ik.”

Beeld Ilse van Kraaij

De voormalige verffabriekdirecteur overleed op 29 maart aan een herseninfarct. Hij was 77 jaar, nooit ziek geweest en ging vorig jaar nog met zijn vrouw backpacken met een rugzakje met 7 kilo inhoud. “Mijn man was erg geliefd en sociaal, hij zat in veel clubjes, zoals bridge en de Rotary, en hij hielp waar hij kon. De dag voor zijn overlijden stond hij nog worstenbroodjes te bakken voor mensen die we extra aandacht wilden geven.” Aanvankelijk wilden ze een groots afscheid. “Pim verdiende een bomvol crematorium met een nazit met bier en bitterballen. Maar er kon niets, dus hebben we in piepkleine kring afscheid van hem genomen, alleen met de kinderen en kleinkinderen. Via de livestream keken vrienden en familie mee.”

Horizon niet in zicht

En zo verging het vele duizenden mensen die het afgelopen jaar een geliefde verloren. Wanneer de overledene aan corona stierf, was er soms niet eens de mogelijkheid tot afscheid nemen. Voor allen gold: een kleine uitvaart met maximaal dertig genodigden en op anderhalve meter afstand van elkaar. Mariëlle Terstegen van Nunazorg, een organisatie die nabestaanden bijstaat, hoorde in het begin vaak: ‘Straks staan we er nog eens goed bij stil’. “Maar nu de horizon van het einde van corona nog steeds niet in zicht is, hoor ik dat weinig meer. Mensen willen iets organiseren rond een verjaardag of trouwdag, maar de realiteit is steeds dat het niet kan. Ik weet dat mensen dit najaar, en zeker vandaag, op verschillende plekken herdenkingsbijeenkomsten wilden organiseren en die zijn allemaal afgezegd of omgezet naar een digitale vorm. Zo blijf je toeleven naar iets wat niet komt. Dat is moeilijk.”

In uitvaartkringen heet dit een ‘uitgestelde herdenking’. “Toevallig had ik vorige maand één herdenkingsdienst van een familie die hun afscheid in die heel strakke lockdown over wilde doen, maar dan uitgebreider”, vertelt Ton Claassen van Claassen Uitvaartzorg in Veghel. “Maar dat is ook echt de enige in al die maanden.” Ook Nadia Najib, uitvaartbegeleider van coöperatie Dela, kan ze op één hand tellen: “Onlangs bereidde ik er een voor, die was voor een weduwe die echt nog een afscheidsdienst wenste in de aula. Met de urn in het midden. Zij had het gevoel dat het nog niet af was. Daarna hebben ze met elkaar de as uitgestrooid.”

Uitvaartondernemers zien nog wel dat mensen met het ophalen van de as of het plaatsen van de steen een extra herdenking doen. Maar het blijft kleinschalig. Bij de meeste nabestaanden zakt de wens naar zo’n grootse herdenking na verloop van tijd weg. “In het begin hadden mensen het gevoel dat wanneer ze de uitvaart niet groots konden vormgeven – met iedereen erbij – dat het dan geen volwaardig afscheid was”, vertelt Najib. Inmiddels ervaren mensen dat niet meer zo en zien ze ook de mooie kanten van het kleine karakter. “Je creëert een huiskamersfeer en de intimiteit is groot. Alles is sneller informeel, mensen zijn minder gespannen. Er ontstaat een sfeer waarin mensen geen sociale druk voelen en zichzelf kunnen zijn met hun verdriet.”

Zonder poespas

De terugkeer van die kleine uitvaart, zonder poespas, wordt alom gewaardeerd. Uitvaartondernemer Claassen: “De intimiteit zorgt ervoor dat mensen gemakkelijker hun woordje uitspreken, juist omdat ze niet voor een bomvolle kerk of aula staan. Ook merken we dat mensen vaker het woord nemen, terwijl ze dat normaliter niet zouden doen. Iemand staat gewoon te spreken voor de eigen familie van hooguit dertig mensen en dan merk je zo’n livestream helemaal niet op.”

Volgens rouwdeskundige Riet Fiddelaers-Jaspers van Expertisecentrum Omgaan met Verlies uit Heeze hoeft een ander afscheid dan gedacht gezond rouwen niet in de weg te staan. “Natuurlijk zijn mensen aanvankelijk teleurgesteld. Maar als je beseft dat dit het moment is om de herdenking zo goed mogelijk vorm te geven en in de ‘wat kan wel’-modus komt, is er veel mogelijk. Ondanks alle beperkingen die er op dat moment gelden. Dat heeft ontzettend veel waarde en kan niemand je afnemen.”

De intimiteit zorgt juist voor meer verbinding tussen verwanten, merkt Fiddelaers. Zij verwacht dan ook niet dat de beperkende omstandigheden een rouwstoornis hoeven te veroorzaken: “Het wordt pas een probleem als je in boosheid of verdriet terechtkomt, omdat je het gevoel hebt dat je de wens van de overledene niet hebt kunnen waarmaken. Daar kunnen mensen wel in verstrikt raken.”

Daarom raadt zij nabestaanden aan om er een ritueelbegeleider bij te betrekken die meedenkt. Zeker als binnen families sterk wordt vastgehouden aan tradities of rituelen. “Ik zie dat wel terug bij niet-westerse families die soms moeite hebben om bepaalde rituelen zoals zang en dans met veel mensen los te laten. Omdat dat echt onderdeel van het afscheidsritueel is. Dan is het handig om iemand uit de eigen groep te vragen mee te sparren over hoe het ook anders kan, zodat het toch klopt voor de familie en er rust komt in de ziel.”

Meer inhoud dan vorm

Kleine uitvaarten brengen nabestaanden weer terug naar de kern van afscheid nemen, merkt de rouwdeskundige. “Eerlijk gezegd werden er voor corona soms zulke grote en meeslepende vieringen gehouden. Het kon niet op. Meer vorm dan inhoud. Nu zie ik dat mensen juist goed bij hun gevoel blijven, doordat het zo persoonlijk is. Niemand kijkt hun bij het moment van afscheid nemen op de vingers. Sommigen kiezen zelfs niet meer voor een livestream: de meest intieme kring is voldoende.” Ze denkt dat deze ontwikkeling ook na corona zal doorzetten.

Dat verwacht de uitvaartbranche ook. Woordvoerders van uitvaartverzekeraar Dela en uitvaartverzorger Monuta laten weten dat er de afgelopen maanden veel creativiteit loskwam. Condoleren heeft meer aandacht gekregen. En behalve livestreams zijn er drive through– en walk through-uitvaarten bijgekomen, waarbij mensen in- en uitrijden of -lopen om zo hun respect aan de overledene te tonen. Tot slot is de erehaag uit de mottenballen gehaald, die door nabestaanden zeer gewaardeerd wordt.

De familie van Pim Thielemans zal die erehaag inderdaad nooit meer vergeten. “Eerst werd de rouwauto door een flink aantal auto’s gevolgd naar het uitvaartcentrum. Niemand ging mee naar binnen, maar ze bekeken de livestream op hun telefoon of laptop in de auto. Na de dienst kwamen we naar buiten en stonden al die mensen prachtig aangekleed in een erehaag voor papa te klappen”, vertelt dochter Wendy (51). “Dat was zo indrukwekkend.”

Lijfelijk contact missen

Het enige dat ze wel echt gemist hebben, is lijfelijk contact. Vanwege gevaar voor Covid-19 duurde het weken tot de kinderen hun moeder weer durfden te omhelzen. Dochter Wendy bedacht een stokje met een rood hart aan het uiteinde. Zo konden ze de hartjes tegen elkaar houden als surrogaatknuffel tijdens de uitvaart: “Toen we elkaar met Moederdag weer durfden te knuffelen, vloeiden de tranen. Dat voelde zo anders.” Als iemand je vasthoudt, word je even letterlijk gedragen en draag je het verdriet niet meer alleen, verheldert Terstegen van Nunazorg. “Een weduwe vertelde me: ‘er is nu helemaal niemand meer die me aanraakt’. Dat vond ik heel verdrietig.”

De familie Thielemans blikt al met al met voldoening terug. “Ik heb honderden kaarten ontvangen en voel me echt gesteund in mijn verdriet”, zegt Annelies Thielemans. “Ik mis Pim iedere dag, maar ik heb een leven vol mooie herinneringen om op te leunen.” En voor haar hoeft die grote herdenking eerlijk gezegd niet meer. “We moeten ook verder.” Zo denken de ouders van Hiekelien er inmiddels ook over. “In ons gezin is een gat geslagen, daar moeten wij mee verder. De voortgaande contacten met haar vriendinnen en vrienden helpen daar enorm bij”, vertelt haar moeder.

Op hun keukentafel ligt een prachtig boekje met gedichten en gedachtenissen van Hiekeliens collega’s. “We hebben de afgelopen maanden zoveel kleine afscheidsmomenten gekend middels brieven, kaarten en gesprekken”, zegt Van den Herik. “Als je het zo bekijkt, zijn al die kleine momenten één grote herdenking van onze dochter geweest.” En binnenkort komt er een herdenkingsbankje op landgoed Amelisweerd, waar Hiekelien graag kwam. Met de eerste regel van haar gedicht: ‘Ik wil een storm met jouw naam …’. “Hebben we toch een plekje om naartoe te gaan.”

De coronaperiode inspireerde rouwdeskundige Riet Fiddelaers-Jaspers tot het schrijven van het boek ‘Natriltijd’ over hoe je te herpakken na een periode van afscheid en verlies in tijden van storm en tegenslag. ‘Natriltijd’, Circle Publishing, € 12,50.

Categorieën

Dagvoorzitter en presentator

Voor diverse zorgorganisaties heb ik de afgelopen jaren workshops gegeven, bijeenkomsten en webinars gepresenteerd.  Ook heb ik enkele video's gemaakt over hoe de zorg beter kan en moet. Ik ben thuis in de wereld van ziekenhuizen, verpleegkundigen, ouderenzorg en ben...

Lees meer

Kookboekenrubriek in Tijdgeest

In Tijdgeest, het weekendmagazine van Trouw, verzorg ik samen met collega Rick Pullens de kookrubriek waarin ik de nieuwste kookboeken en -sites of leuke vlogs en blogs bespreek.  Zoals het laatste boek van Nigella Lawson: De lockdown is voor de Britse ­televisiekok...

Lees meer

‘Rechtvaardigheid is mijn favoriete gerecht’

De zintuigen van auteur Munganyende Hélène Christelle Munganyende Hélène Christelle (27) wil met haar verhalen jonge, zwarte vrouwen een rolmodel aanreiken. ‘Vooral om te laten zien dat iedereen recht heeft op een doodgewoon leven.’ Ze werkt aan haar...

Lees meer

Theo Verbruggen over zijn geknakte streek

Theo VerbruggenBeeld Martijn Gijsbertsen Dit jaar veranderde het leven van tv-verslaggever Theo Verbruggen compleet. Het NOS-Journaal zette hem aan de kant en daarna ontvlamde de coronacrisis in zijn geboortestreek. “Ik blijf maar afscheid nemen.” Met de handen op de...

Lees meer

Leuke meisjes worden ook 50

‘Ik verbaas me iedere dag weer hoe weinig vrouwen weten over hun lichaam’ Beeld Patrick Post/Trouw De zorg om de vrouw heen laten dansen. Dat was de droom van uro-gynaecoloog dr. Manon Kerkhof (47). Toen haar eigen ziekenhuis haar plan dwarsboomde, zette ze zelf zo’n...

Lees meer

Spirituele plekken

In Zomertijd maakte ik een serie over spirituele plekken in ons land. Dit meditatieve bos met spiegelend meer is de perfecte plek om je even terug te trekken Kapel met bron vol geneeskracht Reuzezonnewijzer in aardappelland Het Solse Gat, een energetisch wonder...

Lees meer

Naschriften in Trouw

Sinds enkele jaren schrijf ik voor Dagblad Trouw ettelijke Naschriften. Verhalen van mensen die onlangs zijn overleden en die inspireren en motiveren om iets van je eigen leven te maken. Hier een selectie uit de diverse artikelenAls zijn lichaam meewerkte, was Jan een...

Lees meer

Naschrift: Nelleke Wuurman was de hoedster van Overvecht

Nelleke kende iedereen en iedereen kende Nelleke. Ze zette zich fulltime als vrijwilliger in om de Utrechtse wijk Overvecht leefbaarder te maken. Als Nelleke Wuurman iets in haar hoofd had, zat het nergens anders. Pittig en daadkrachtig zorgde ze ervoor dat de...

Lees meer

Pin It on Pinterest

Share This